تفسیری تازه از ستیز غزالی با ابن‌سینا در حدوث و قدم‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار/گروه ادیان و عرفان دانشکده الهیات دانشگاه تهران

چکیده

این مسئله که آیا جهان هستی بی‌آغاز و ازلی است یا خداوند آن را از عدم به وجود آورده و حادث زمانی است، یکی از مسائلی است که از دیرباز تا امروز ذهن فیلسوفان و متکلمان را درگیر خود کرده است. بیشتر فیلسوفان جهان را ازلی دانسته و بیشتر متکلمان آن را حادث زمانی انگاشته‌اند. درگیری‌ها و ردیه‌نویسی‌ها میان طرف‌داران هر یک از این دو اردوگاه، پدیده‌ای دور از انتظار نبود. کتاب تهافت الفلاسفۀ امام محمد غزالی یکی از ردیه‌های نامبرداری ا‌ست که ضد ابن‌سینا و باورش به ازلیت عالم نوشته شده است. پژوهش پیشِ‌رو پس از به دست‌دادن خلاصه‌ای از آنچه در تاریخ تفکر بر سر این مسئله رفته است، به بازخوانی دوبارۀ این ستیز پرداخته و در پی آن است که تفسیری تازه از این ستیز پیشکش کند. می‌توانیم ستیز دربارۀ حدوث و قدم را این‌گونه بفهمیم که با اینکه در ظاهر مسئله‌ای است که برای شناختن جهان طراحی شده و به آن پاسخ داده شده، ولی هر یک از طرفداران حدوث یا قدم پیش‌فهم‌هایی الهیاتی داشتند و باطن این مسئله را یک انگاره‌های الهیاتی متفاوت تشکیل داده است. بدین‌سان می‌توان چنین ارزیابی کرد که گفت‌وگوها، روبنایی جهان‌شناسانه و زیربنایی خداشناسانه دارند. نوآوری مقاله هم در همین فهم و تفسیر تازه است؛ تفسیری که بر ما نمایان می‌کند که طرفداران ازلیت عالم با انگارۀ خدای غیرشخصی جهان را می‌فهمیدند، درصورتی‌که پیش‌فهم باورمندان به آفرینش از عدم این بود که خدا شخص است، همان شخصی که بیرون بودن از جهان مهم‌ترین ویژگی اوست. ناگفته نماند که مقاله یک یافتۀ ضمنی نیز دارد و آن این است که ستیز غزالی با ابن‌سینا، ردیۀ جان فیلوپونوس را ضد پروکلس بازنمایی می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A New Interpretation of the Conflict Between Ghazali and Avicenna on Creation and Eternity

نویسنده [English]

  • Naser gozashte
university of tehran
چکیده [English]

The question of whether the universe is eternal and without beginning or created by God from nothing and thus temporally originated has long preoccupied philosophers and theologians. This debate has given rise to extensive discussions in philosophical and theological writings under the topic of "origination and eternity." Most philosophers have regarded the universe as eternal, while most theologians have considered it temporally originated. The conflicts and rebuttals between supporters of these two camps were to be expected. Imam Muhammad Ghazali's book The Incoherence of the Philosophers is one of the well-known rebuttals written against Ibn Sina and his belief in the eternity of the world. This paper, after summarizing the historical debate on this issue, reexamines the conflict and aims to provide a new interpretation. Essentially, the debate over origination and eternity can be understood as appearing to address the nature of the universe, but in reality, each side had theological preconceptions, and the underlying issue was shaped by different theological perspectives.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Origination
  • Eternity
  • Ibn Sina
  • Ghazali
  • Personal God
ابراهیم، علی (1380). تحلیل آرا اندیشمندان مسلمان درمسئله حدوث و قدم عالم. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. به راهنمایی بیوک علیزاده. تهران: دانشگاه امام صادق، دانشکدۀ الهیات، معارف اسلامی و ارشاد.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1376). بسیط الحقیقه. در دانشنامۀ جهان اسلام. ویراستار غلامعلی حداد عادل. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی. ج 3، 435-436.
ابراهیمی‌دینانی، غلامحسین (1399). معمای زمان و حدوث جهان. تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1383). الاشارات و التنبیهات. به کوشش کریم فیضی. قم: مطبوعات دینی.
ابن ملاحمی، محمود (1387). تحفة المتکلمین فی الرد علی الفلاسفه. به کوشش ویلفرد مادلونگ. تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
____ (1979). المعتمد فی اصول الدین. به کوشش مارتین مکدرمت و ویلفرد مادلونگ. لندن: الهدی.
ارسطو (1379). متافیزیک. ترجمۀ شرف الدین خراسانی. تهران: انتشارات حکمت.
افلاطون (1380). دورۀ آثار، 4 جلد. ترجمۀ محمد حسن لطفی و رضا کاویان. تهران: خوارزمی.
بدوی، عبدالرحمن (1955). الافلاطونیة المحدثة عند العرب. قاهره: مکتبة النهضة المصریة.
____ (1393). مقدمۀ فارابی، ابونصر محمد، رسائل فلسفیة، بنغازی: منشورات الجامعة اللیبیة.
بغدادی، عبدالقاهر (بی تا). الفرق بین الفرق، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفة.
بهرامی، محمد (1390). بررسی مقایسه‌ای پاسخ‌های حکمت مشاء و حکمت متعالیه به انتقادات غزالی بر فیلسوفان در مسایل معاد جسمانی و قدم عالم. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. به راهنمایی محمدجعفر علمی. قم: دانشگاه باقرالعلوم، دانشکدۀ فلسفه و کلام.
توکلی بینا، میثم (1401). مقدمۀ جان فیلوپونوس: ردیه بر پروکلس. ترجمۀ میثم توکلی بینا. تهران: موسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
خراسانی، شرف الدین (1377). ارسطو. در دایرة المعارف بزرگ اسلامی. ویراستار محمدکاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی. ج 7، 569-607.
رازی، قطب الدین (1383). المحاکمات. به کوشش کریم فیضی. قم: مطبوعات دینی.
زینال‌زاده، زیبا (1391). ارزیابی برهان حدوث در فلسفه و کلام اسلامی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. به راهنمایی منصور ایمان‌پور. تبریز: دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، دانشکده الهیات و معارف اسلامی.
ساکت، امیرحسین (1403). ترجمه و تحقیق رسالۀ حجج پروکلس در قدم عالم. تهران: انتشارات حکمت.
شهرستانی، عبدالکریم (1387). الملل و النحل. به کوشش محمد سید کیلانی. قاهره: شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البابی.
طوسی، خواجه‌نصیر (1383). شرح الاشارات و التنبیهات. به کوشش کریم فیضی. قم: مطبوعات دینی.
عریانی، مرضیه (1398). بررسی انتقادی نقدهای فلاسفه بر نظریه متکلمان درباره حدوث زمانی عالم. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. به راهنمایی حسین زمانیها. تهران: دانشگاه شاهد، دانشکدۀ علوم انسانی.
علیزاده، حامد؛ حیدری، طیّبه (1396). «بررسی و ارزیابی انتقادات غزالی بر ابن‌سینا در مسأله حدوث و قدم عالم با تکیه بر مبانی سینوی». اندیشۀ دینی. 17 (62) 86-65.
غزالی، امام محمد (1382). تهافت الفلاسفه. به کوشش سلیمان دنیا. تهران: شمس تبریزی.
فارابی، ابونصر محمد (1418). رسالة للفارابی فی الرد علی یحیی النحوی رسائل فلسفیه. بنغازی: منشورات الجامعة اللیبیة.
فتحی، حسن (1387). پاورقی ترجمۀ تهافت التهافت. نویسنده ابوالولید ابن رشد. تهران: حکمت.
فخر رازی، محمد بن عمر (1986). المسائل الخمسون فی اصول الدین. به کوشش احمد حجازی سقا. قاهره: المکتب الثقافی.
فیلوپونوس، جان (1401). ردیه بر پروکلس در باب قدم عالم. ترجمۀ میثم توکلی بینا. تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
کاپلستون، فردریک چارلز (1386). تاریخ فلسفه (یونان و روم). ترجمۀ جلال الدین مجتبوی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
گمبرتس، تئودور (1399). متفکران یونانی. 3 جلد. ترجمۀ محمدحسن لطفی. تهران: خوارزمی.
ملاصدرا، صدرالدین محمد (1387)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة. 9 جلد. قم: المکتبة المصطفوی.
واعظ جوادی، اسماعیل (1362). حدوث و قدم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
یاسپرس، کارل (1398). فلوطین. ترجمۀ محمدحسن لطفی. تهران: خوارزمی.