اشکالات تفتازانی بر این‌همانی وجود مطلق و واجب الوجود از منظر ابن عربی‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد، گروه فلسفۀ دین، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

2 دانشیار، گروه فلسفه و کلام اسلامی ، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

10.22059/jitp.2025.383903.523545

چکیده

تصورات مختلف از خدا (conceptions of God) یکی از بنیادین‌ترین بحث‌های فلسفۀ دین است. یکی از تصورات خاص از خدا که همواره مناقشه‌برانگیز بوده است، تصور محیی الدین ابن عربی از خداست. ابن عربی خدا را همان وجود مطلق می‌داند، به دیگر سخن، خدا و وجود مطلق را این‌همان می‌داند. یکی از برجسته‌ترین الاهی‌دانانی که به نقد انگاشت ابن عربی از خدا پرداخته است، شیخ سعد الدین تفتازانی می‌باشد که در کتاب شرح‌ المقاصد خود اشکالات متعددی بر نظریۀ ابن عربی وارد ساخته است، از جمله: عدم تحقق وجود مطلق در عالم خارج، تحقق وجود مطلق در ضمن وجودات جزئی، واجب الوجود بودن تمام موجودات، کثرت وجود مطلق و عدم کثرت واجب الوجود، تشکیک وجود مطلق و عدم تشکیک واجب الوجود، اشتراک معنوی وجود مطلق و عدم اشتراک معنوی واجب الوجود، بداهت وجود مطلق و عدم بداهت واجب الوجود، عدم اتصاف وجود مطلق به علم و قدرت و اراده و اتصاف واجب تعالی به علم و قدرت و اراده، بی‌معنایی اموری از قبیل دعا و انزال کتاب‌ آسمانی و ارسال رسل. در این نوشتار ضمن تقریر تصور ابن عربی از خدا، و همچنین تصور تفتازانی از خدا و انتقادهای او به ابن عربی نیز بیان و تحلیل می‌شوند. این پژوهش‌ نخستین پژوهش در زبان فارسی است که به صورت‌بندی منطقی اشکالات تفتازانی، بر اساس متن شرح‌ المقاصد، می‌پردازد و نویسنده می‌کوشد بدون رجوع به جوابیه‌های متأخر به بازنگری اشکالات تفتازانی بپردازد. بر اساسِ دستاوردِ این پژوهش، خلط تفتازانی میان معنای فلسفی وجود مطلق و معنای عرفانی وجود مطلق سبب شده است که اشکالات پیش‌گفته را مطرح کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

God as Absolute Existence in Ibn ʿArabī: al-Taftāzānī’s Refutations of Akbarian Metaphysics

نویسندگان [English]

  • Taha Abdollahi Sohi 1
  • Amir Abbas Ali Zamani 2
1 MA, Department of Philosophy of Religion, Faculty of Theology and Islamic Studies, University of Tehran, Tehran, Iran.
2 Associate Professor, Department of Islamic Philosophy and Theology, Faculty of Theology and Islamic Studies, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

Throughout Islamic intellectual history, a wide range of conceptions of God have been articulated, among which the problematic view of Ibn ʿArabī—identifying God with Absolute Existence (al-wujūd al-muṭlaq)—stands out. Numerous critiques have been leveled against this identification, but the objections of Saʿd al-Dīn al-Taftāzānī are particularly notable for their originality, clarity, and lasting influence on post-classical Islamic thought. In his Sharḥ al-Maqāṣid, al-Taftāzānī formulates several arguments against Ibn ʿArabī’s conception of God, focusing on the philosophical notion of Existence. Al-Taftāzānī regards Absolute Existence as a maʿqūl thānī (secondary intelligible), a universal concept in the mind with no extra-mental reality, which is instantiated only through its particular instances in the external world. He contends that this notion of Absolute Existence cannot be identical with God (or Necessary Existence), since God is an actual entity (ḥaqīqat fī al-khārij) and not merely a mental concept. This article critically examines al-Taftāzānī’s objections, arguing that his reading is misleading and that his refutation is grounded in a conception of Absolute Existence that differs significantly from that held by Ibn ʿArabī and his followers. Having contextualized al-Taftāzānī’s objections, I have sought to reconsider and rearticulate Ibn ʿArabī’s conception of God.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ibn ʿArabī
  • al-Taftāzānī
  • Absolute Existence (al-wujūd al-muṭlaq)
  • Akbarian tradition
  • Conceptions of God
آملی، سیّد حَیدر. (1394) نصّ النصوص فی شرح الفصوص. قم: بیدار.
ابن عربی، محیی الدین. (1336 ه. ق.) إنشاء الدوائر و عقلة المستوفز. لیدن: مطبعه بریل.
ــــــــــ (2013 م.) فتوحات المکیّه. قاهره: الهیئة المصیریة العامة للکتاب.
ــــــــــ (بی‌تا) الفتوحات المکیّه. بیروت:‌دار الاحیاء التراث العربی. [ابن عربی، بی‌تا الف]
ــــــــــ (بی‌تا) مخطوط نادر من رسائل ابن عربی. بی‌جا:‌دار السعادة للطباعة. [ابن عربی، بی‌تا ب]
تفتازانی، سعد الدین. (1998 م.) شرح المقاصد. بیروت: عالم الکتب.
 
الحکیم، سعاد. (1401 ه. ق.) المعجم الصوفی. بیروت:‌دار الندرة.
العجمی، دغش بن شبیب (1432 ه. ق.) ابن عربی؛ عقیدته و موقف العلما المسلمین منه. کویت: مکتبة اهل الأشر.
غزالی، محمّد. (بی‌تا) احیاء علوم الدّین. بی‌جا: دارالکتب العربی.
فناری، حمزه. (1374) مصباح الأنس. تهران: انتشارات مولی.
قیصری، داوود بن محمود. (1375) مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1375.
محمّد شیرازی، صدر الدین. (1368) الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة. قم: نشر مصطفوی.
مظفر، محمّدرضا (2012 م.) المنطق. بیروت:‌دار العلوم.
المکّی، أبی‌ الفتح محمّد بن مظفر الدین (2008 م.) کشفُ ما یرد به علی الفصوص. ییروت:‌دار الکتب العلمیة.