مفهوم توحید خالص و دلایل و لوازم آن در مکتب نومشّائی رجب‌علی تبریزی‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموختۀ دکترا، گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

بارزترین خصیصۀ مکتب نومشّائی رجب‌علی تبریزی و شاگردان وی، تبیین مسائل ناظر به ذات و صفات خداوند متعال بر پایۀ الهیات تنزیهی است. پژوهش پیش رو با بهره‌مندی از آثار دست اوّل تبریزی و شاگردانش و با روش توصیفی ـ تحلیلی به تبیین مفهوم «توحید خالص» در این نظام فکری می‌پردازد. این مهم در آثار یادشده از رهگذر تبیین دلایل ایدۀ «نفی صفات» و لوازم آن در توضیح معانی اسامی خداوند حاصل شده‌است. تبریزی صفات کمال نظیر علم و قدرت را، نه عین ذات احدی و نه عارض بر آن ذات می‌داند. تلقّی خاص از مفهوم «صفت» و تمایز آن با ذات، مسیر همواری را برای او در تبیین ایدۀ نفی مطلق صفات فراهم کرد. تبریزی همچنین برای تثبیت عقلانی دیدگاه خویش، دلیلی عام بر نفی اتّحاد دو چیز و دلیلی خاص بر نفی اتّحاد ذات با صفت بیان می‌دارد و به نصوصی از متون امامیه نیز، به ویژه خطبه‌های توحیدی علوی و رضوی استشهاد می‌کند. در مصنّفات تبریزی و شاگردانش، شاهد پاسخ‌گویی به برخی ایرادات مقدّر به دیدگاه «نفی صفات» هستیم. بدین منظور، طرح قابل توجّهی دربارۀ معانی اسامی خداوند در گزاره‌های الهیاتی، بر پایۀ الهیات سلبی، الهیات فعلی و الهیات تعبیر ارائه شده‌است.       

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Concept of Pure Monotheism, its Foundations and Implications in Rajab-‘Ali Tabrizi’s Neo-Peripatetic School

نویسنده [English]

  • mahmud Hedayatafza
PhD, Department of Islamic Philosophy and Theology, Faculty of Theology and Islamic Studies, University of Tehran, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The most distinctive feature of Rajab-‘Ali Tabrizi’s Neo-Peripatetic school and his students is their interpretation of divine essence and attributes based on negative theology (tanzīh). This study, using primary sources from Tabrizi and his students and employing a descriptive-analytical method, examines the concept of "pure monotheism" in this intellectual framework. This concept is articulated in their works through an explanation of the arguments for the negation of attributes and its implications for understanding the meanings of God's names. Tabrizi argues that attributes of perfection—such as knowledge and power—are neither identical with the One Essence nor accidental to it. His particular understanding of "attribute" and its distinction from essence paved the way for his assertion of the absolute negation of attributes. To rationally support his position, Tabrizi presents a general argument against the union of two distinct entities and a specific argument against the union of essence and attribute. He also cites textual evidence from Imamī sources, particularly the monotheistic sermons of Imam ‘Alī and Imam al-Riḍā. Furthermore, in the works of Tabrizi and his students, we find responses to potential objections against the negation of attributes doctrine. To address these concerns, they propose a significant framework for understanding the meanings of God’s names in theological statements, based on negative theology, theology of divine actions, and interpretative theology.

کلیدواژه‌ها [English]

  • negative theology
  • negation of attributes
  • meaningfulness of God's Names
  • pure monotheism
  • Rajab-‘Ali Tabrizi
  • Qāḍī Sa‘īd Qummī
ابن‌أبی‌‌الحدید معتزلی، عزّالدین أبوحامد (1404ق). شرح نهج البلاغه. به تصحیح محمّد ابوالفضل ابراهیم. قم، کتابخانۀ آیت‌‌‌اللّه المرعشی النجفی.
ابن‌بابویه، محمّد بن ‌‌علی (1398ق). التوحید، تصحیح و تعلیقات از سید هاشم حسینی تهرانی. قم، جامعۀ مدرّسین حوزۀ‌ علمیه.
ابن‌سینا، حسین‌ بن‌ عبداللّه (1326ق). «أقسام العلوم العقلیة». در تسع رسائل فی الحکمة و الطّبیعیات. قاهره،‌دار العرب.
ــــــــــ (1423ق). الإشارات و التنبیهات. به تحقیق مجتبی زارعی. قم، بوستان کتاب.
ــــــــــ (1363). المبدأ و المعاد. به اهتمام عبداللّه نورانی. تهران، مؤسّسۀ مطالعات اسلامی.
احسائی، احمد (1428ق). شرح المشاعر. به تحقیق توفیق ناصر البوعلی. بیروت، مؤسّسة البلاغ.
بحرانی، میثم بن‌ علی (1362). شرح نهج البلاغه. تهران، دفتر نشر الکتاب.
برنجکار، رضا و رحیمیان، سعید (1397). «بررسی و تحلیل دیدگاه ملّا رجب‌علی تبریزی دربارۀ اسما و صفات الهی». فصلنامۀ تحقیقات کلامی. 6 (23)، 127ـ146.
برنجکار، رضا و نصرتیان اهور، مهدی (1396). قواعد کلامی (توحید). قم، مؤسّسۀ علمی‌دار الحدیث.
پیرزاده، محمّدرفیع زاهدی (بی‌تا). معارف الإلهیة. تهران، کتابخانه‌ مرکزی دانشگاه تهران. نسخه‌ خطّی 1919.
حکیم تبریزی، رجب‌علی (1385). «رسالۀ اثبات واجب». در حکمت الهی در متون فارسی. به تصحیح عبداللّه نورانی. تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و دانشگاه تهران.
حکیم قمی، محمّد بن ‌مفید (1362). کلید بهشت. با مقدّمه و تصحیح سید محمّد مشکات. قم، الزّهرا (س).
رازی تهرانی، قوام‌الدین محمّد (1389). مجموعه مصنّفات. به تصحیح علی اوجبی. تهران، حکمت.
سعادت مصطفوی، سید حسن (1393). دروس إلهیات نجات. تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شاملو، ولی‌قلی‌ بن‌ داودقلی (1375). قصص الخاقانی، به تصحیح حسن سادات ناصری. تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شریف رضی، محمّد بن حسین (1414ق). نهج البلاغة. به تحقیق صبحی صالح. قم، هجرت.
شهرستانی، محمّد بن‌عبدالکریم (1364). الملل و النّحل. به تصحیح محمّد بدران. قم، الشریف الرّضی.
فخر رازی، محمد بن عمر (1398ق). شرح اسماء اللّه الحسنی. قاهره، مکتبة الکلیات الأزهریة.
ــــــــــ (1404ق). شرح الإشارات و التنبیهات. قم، کتابخانۀ آیت‌اللّه مرعشی نجفی.
فیض کاشانی، محمّدمحسن (1418ق). علم الیقین. تصحیح و تعلیقات از محسن بیدارفر. قم، بیدار.
فرمانیان، مهدی (1384). «شهرستانی، سنّی اشعری یا شیعۀ باطنی؟». در اسماعیلیه. قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
قاضی‌سعید قمی، محمّد بن‌ مفید (1379). شرح الأربعین. به تصحیح نجف‌قلی حبیبی. تهران، میراث مکتوب.
ــــــــــ (1415ق). شرح توحید الصّدوق. مجلّد اوّل. به تصحیح نجف‌قلی حبیبی. تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ــــــــــ (1416ق). شرح توحید الصّدوق. مجلّد دوم. همان.
ــــــــــ (1418ق). شرح توحید الصّدوق. مجلّد سوم. همان.
قزوینی، عبدالنّبی (1404ق). تتمیم أمل الآمل. قم، کتابخانۀ آیت‌اللّه مرعشی نجفی.
کربن، هانری (1387). تاریخ فلسفۀ اسلامی. ترجمۀ سید جواد طباطبایی. تهران، کویر.
ــــــــــ (1398). چشم‌اندازهای معنوی و فلسفی اسلام ایرانی (مجلّد چهارم. مکتب اصفهان، مکتب شیخیه). ترجمۀ انشاء اللّه رحمتی. تهران، سوفیا.
ــــــــــ (1384). «یزدان‌شناسی تنزیهی، همچون پادزهری برای نیهیلیسم». ترجمه‌ فریدون بدره‌ای. در مجموعه مقالات هانری کربن. تهران، حقیقت.
کلینی، محمّد بن ‌یعقوب (1407ق). الکافی. به تصحیح علی‌اکبر غفّاری و محمّد آخوندی. تهران،‌دار الکتب الإسلامیة.
مجلسی، محمّدباقر بن محمّدتقی (1403ق). بحار الانوار الجامعة لدرر الأخبار الأئمّة الأطهار. به تصحیح جمعی از محقّقان. بیروت،‌دار إحیاء التراث العربی.
محقّق طوسی، نصیرالدین (1346). شرح مسئلة العلم. به تصحیح عبدالله نورانی. مشهد، دانشگاه مشهد.
میرداماد، سید محمّدباقر (1367). القبسات. به اهتمام مهدی محقّق و همکاران. تهران، دانشگاه تهران.
هدایت‌افزا، محمود (1398). «ایدۀ نفی صفات از ذات یا نیابت در آثار عالمان نامی امامیه». فصلنامۀ تحقیقات کلامی. 7 (26)، 97ـ114.
ــــــــــ (1399). «تحلیل مفهومی عنوان حکیم نومشّائی و تطبیق آن بر رجب‌علی تبریزی». دوفصلنامۀ پژوهش‌های مابعدالطبیعی. 1 (2)، 229ـ256.
ــــــــــ (1400). «خطوط کلّی آثار رجب‌علی تبریزی و گذار به مکتب نومشّائی». فصلنامۀ تاریخ فلسفه. 11 (44)، 17ـ40.