تحلیل انتقادی دیدگاه ابونصر فارابی در باب مصادیق حروف معانی‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموختۀ دکترا، گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

10.22059/jitp.2025.385340.523557

چکیده

مسئلۀ اساسی این پژوهش، تحلیل انتقادی دیدگاه فارابی در باب مصادیق «حروف معانی» در زبان عربی و هدف از آن نشان دادن ناکارآمدی نظر فارابی در این باب از طریق نقد منطقی تقسیم سه‌گانۀ الفاظ به اسم، فعل و حرف است. فارابی در آثار منطقی خود، تقسیم‌بندی سه‌‌گانۀ دانشمندان نحو از کلمه را می‌پذیرد و هر یک از اسم، فعل و حرف را بر اساس روش مرسوم آنها تعریف می‌کند؛ امّا در مقام مصداق، تقسیم‌بندی نوینی از حروف ارائه می‌دهد. وی واژگانی همچون ضمایر، اسم‌های اشاره، موصول‌ها، اسم‌های استفهام و افعال ناقصه را از دایرۀ اسامی و افعال خارج می‌کند و آنها را در ذیل «حروف» مندرج می‌کند. در این پژوهش نشان می‌دهم: 1- فارابی به درستی متوجّه عدم پایبندی دانشمندان نحو به قوانین منطق تعریف ‌بوده‌است و در مقام سلب به‌خوبی آنها را به چالش کشیده‌است؛ امّا در مقام ایجاب به بیراهه رفته‌است و واژگان مذکور را در زمرۀ حروف قلمداد کرده‌است؛ 2- علّت این اشتباه، پایبندی غیرمنطقی فارابی به تقسیم سه‌گانۀ کلمه و حصر اقسام کلمه در اسم، فعل و حرف است؛ 3- تقسیم سه‌گانۀ مشهور از کلمه – چه بر اساس تعریف و چه بر اساس قید «خبر و مخبرٌعنه واقع‌شدن/ نشدن» مبنای منطقی درستی ندارد و دارای حصر عقلی نیست؛ 4- قید «عدم استقلال معنایی» را نمی‌توان فصل تمایزبخش «حروف معانی» از اسم و فعل دانست. بر اساس این انتقادات در پایان این پژوهش نشان می‌دهم که برای تکمیل کار فارابی، باید خود را از چنبرۀ تقسیم سه‌گانه رها سازیم و واژگان مذکور را در تقسیم‌بندی نوینی، قسیم اسم، فعل و حرف قرار دهیم.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Critical Analysis of Al-Farabi’s Perspective on Examples of Meaning Particles

نویسنده [English]

  • Keramat varzdar
PhD, Department of Islamic Philosophy and Theology, Faculty of Theology and Islamic Studies, University of Tehran, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The primary focus of this research is a critical analysis of Al-Farabi's perspective on "meaning particles" in the Arabic language. The aim is to demonstrate the inadequacy of Farabi's viewpoint through a logical critique of the traditional tripartite classification of words into nouns, verbs, and particles. In his logical treatises, Farabi adopts the conventional threefold division proposed by syntactic scholars, categorizing words into nouns, verbs, and particles according to traditional methods. However, he introduces a novel distinction within the category of particles, excluding certain word types—such as pronouns, demonstrative nouns, conjunctions, interrogative nouns, and incomplete verbs—from the categories of nouns and verbs, instead classifying them as "particles." This research highlights several critical points: Firstly, while Farabi accurately identifies the failure of syntactic scholars to adhere to the rules of definitional logic, effectively challenging them in this regard, he errs in his categorization. Specifically, he mistakenly classifies the aforementioned word types under the category of particles. Secondly, this mistake arises from Farabi's illogical adherence to the rigid framework of the tripartite word classification. By confining words to the categories of nouns, verbs, and particles, Farabi's framework fails to accommodate the complexity of linguistic categories. Thirdly, the widely recognized tripartite classification, whether based on definition or the criterion of "accepting both a predicate and information about it or not," lacks a sound logical foundation and rational constraints. Fourthly, the criterion of "lack of semantic independence" proves inadequate as a distinguishing feature for categorizing "meaning particles" separately from nouns and verbs. In conclusion, these critiques illustrate that to advance Farabi's work, we must move beyond the constraints of the tripartite division and instead propose a new classification system for understanding the structure of language.

کلیدواژه‌ها [English]

  • meaning particles
  • logic of definition
  • linguistics
  • Arabic syntax
  • al-Farabi
ابن‌باجه (1408). تعالیق ابن‌باجه علی منطق الفارابی. در: المنطقیّات للفارابی. ج3. قم: کتابخانۀ آیت الله مرعشی نجفی.
ابن‌فارس (1328ق). الصاحبی فی فقه اللغه و سنن العرب و کلامها. قاهره: المکتبه السلفیّة.
ابن‌سراج (1430ق) الاصول فی النّحو. قاهره: مکتبه الثقافه الدینیة.
ابن‌عقیل، بهاء الدّین عبدالله (بی‌تا) شرح ابن‌عقیل علی الفیة ابن‌مالک. قم: مرکز مدیریّت حوزه‌های علمیّه؛ دفتر تدوین متون درسی.
ابن ورّاق، محمدبن عبدالله (1429ق) علل النّحو. چاپ دوم. بیروت:‌دار الکتب العلمیّة.
احمر بصری، خلف‌بن‌حیّان (1381ق) المقدّمه فی النحو. دمشق: مطبوعات مدیریه إحیاء التراث القدیم.
اژه‌ای، محمّدعلی (1369) «علمِ منطق و رابطۀ آن با علمِ نحو از دیدگاه دانشمندانِ مسلمان». جامعه‌شناسیِ کاربردی. سال سوم. شمارۀ 3. 28-1.
اعلم شنتمری، یوسف‌بن‌سلیمان (1427ق) سرائر النّحو. ریاض:‌دار کنوز اشبیلیا.
انیس، ابراهیم (1966) مِن اسرار اللغه. الطبعة الثالثة. قاهره: مکتبة الانجلو المصریّة.
توحیدی، ابوحیّان (2017) الامتاع و الموانسة. لندن: موسسه هنداوی.
ــــــــــ (1992) المقابسات. کویت:‌دار سعاد الصباح.
جرجانی، عبدالقاهر (1432ق) شرح الجمل فی النّحو. قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
جمال‌الدّین، سیدمصطفی (1407) رأی فی تقسیم الکلمة. نشریۀ تراثنا. السنة الثانیة. العدد 1. 126-105.
حسان، تمام (1994) اللغة العربیة معناها ومبناها. مغرب: دارالثقافة.
رضایی، ابوالفضل؛ عبّاسی، محمود (1390) نقد و بررسی برخی دیدگاه‌های نحوی «ابراهیم مصطفی» در کتاب «إحیاء النّحو». پژوهشنامه نقد ادب عربی. سال دوم. شمارۀ 3. 142-115.
رضایی، غلام‌عبّاس؛ یاری، شیرکو (1389) قیاس و سماع نحوی از دیدگاه ابوعلی فارسی. مجلّۀ زبان و ادبیّاتِ عربی. شمارۀ 3. 93-67. https://doi.org/10.22067/jall.v2i3.8974
رمانی. علی‌بن‌عیسی (بی‌تا) الحدود فی النّحو. بی‌جا.
زجاجی، ابولقاسم عبدالرّحمن‌بن اسحاق (1399ق) الایضاح فی علل النّحو. چاپ سوم. بیروت:‌دار النفائس.
ــــــــــ (1404ق) کتاب الجُمل فی النّحو. بیروت: مؤسسه الرساله.
سلمانی، محمّدجواد؛ عبداللهی، حسن؛ ناظری، حسین (1396) بررسی اعتبار شعر جاهلی به عنوان مصدر استشهاد در نحو عربی. مجلّۀ زبان و ادبیّاتِ عربی. شمارۀ 17. 129-103. https://doi.org/10.22067/jall.v8i17.34941
سیبویه، عمرو بن عثمان (1410ق) الکتاب. چاپ سوم. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
سیرافی، حسن‌بن‌عبدالله (1429ق) شرح کتاب سیبویه. بیروت:‌دار الکتب العلمیّه.
شهیدی، فاطمه (1401) «نسبت دستور زبان و منطق در نظر ابونصر فارابی». فلسفه. دورۀ 20. شمارۀ 2. 158-136. https://doi.org/10. 22059/jop.2022.347592.1006736
صیمری، عبدالله‌بن‌علی (1402ق) التبصره و التذکره. دمشق:‌دار الفکر.
طبیبیان، سید حمید (1371) «تقسیمِ کلمه در زبانِ عربی». نشریۀ فرهنگ. شمارۀ 13. 134-119.
عکبری، ابولبقاء (1412ق) المسائل الخلافیه فی النّحو. بیروت:‌دار الشرق العربیّ.
عبیات، عاطی؛ عموری، جعفر (1398) «اندیشه‌های آسان‌سازی نحو از دیدگاه نحویان معاصر». مجلۀ پژوهش در آموزش زبان و ادبیات عرب. سال اول. شماره 1: 57-35. https://doi.org/10.1001.1.2783512.1398.1.1.2.2
قُرشی، محمدحسین (1391) «بررسی و تحلیل زبان و منطق در اندیشة ابونصر فارابی». پژوهشنامة انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی. سالِ 12. شمارۀ 1. 84-63.
فارابی، ابونصر محمّد‌بن‌محمّد (1404) الألفاظ المستعملة فی المنطق. تصحیح محسن مهدی. تهران: مکتبة الزهراء.
ــــــــــ (1408) المنطقیّات. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.
ــــــــــ (1986) الحروف. تصحیح و تحقیق محسن مهدی. بیروت:‌دار المشرق.
ــــــــــ (1996) احصاء العلوم. بیروت:‌دار و مکتبة الهلال.
فهمی‌حجازی، محمود (1379) زبان‌شناسیِ عربی: درآمدی تاریخی در پرتوی فرهنگ و زبان‌های سامی. ترجمۀ حسین سیّدی. تهران: انتشارات آستان قدس و سمت.
مبرّد، محمّدبن یزید (1420ق) المقتضب. بیروت:‌دار الکتب العلمیه.
مخزومی، مهدی (1985) فی النحوی العربی: قواعد و تطبیق. الطبعة الثالثة، بیروت: مکتبة لسان العرب.
ورستیگ، کیس (1391) تاریخ مطالعات زبان‌شناسانِ مسلمان. ترجمۀ زهرا ابولحسنی. تهران: سمت.
Margoliouth, D. S. (1905) The Discussion between Abu Bishr Matta and Abu Sa’id al-Sirafi on the Merits of Logic and Grammar. Journal of the Royal Asiatic Society. Vol. 37, No. 1, 79-129.