نقش خراسان در انتقال و توسعۀ علوم عقلی در حوزۀ علمیۀ نجف‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه فلسفه و عرفان اسلامی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد، ایران

چکیده

خراسان، به عنوان یکی از کانون‌های اصلی تمدن و اندیشه در ایران، دو مدرسۀ بزرگ فلسفی مشهد و سبزوار را در خود جای داده است. این دو مدرسه در طی دو قرن اخیر نقش بسزایی در انتقال و توسعه حکمت اسلامی ایفا کرده‌اند. به‌ویژه، تأثیر آنها بر حوزه علمیه نجف، به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز شیعه، بسیار چشمگیر بوده است. این پژوهش با رویکردی تاریخی-جغرافیایی و روش توصیفی-تحلیلی به بررسی دقیق این تأثیر می‌پردازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که تأثیر مدارس فلسفی خراسان بر حوزه نجف در چند محور اصلی قابل بررسی است: 1) تلفیق علوم عقلی و نقلی، 2) تقویت رویکرد عقلانی در علوم دینی، 3) شکل‌گیری مکتب عرفانی- فلسفی شیعی در نجف، 4) گسترش افق فکری و زمینه سازی برای روشنفکری دینی و 5) تربیت نسل جدیدی از متفکران. این تعامل فکری منجر به تحولی عمیق در ساختار فکری حوزه نجف شد و زمینه را برای شکل‌گیری سنتی فکری در جهان تشیع فراهم کرد که تلفیقی از عقلانیت فلسفی، عرفان و فقاهت است و امروزه به عنوان یکی از مهم‌ترین جریان‌های فکری در جهان اسلام شناخته می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Role of Khorasan in the Transmission and Development of Intellectual Sciences at the Najaf Seminary

نویسنده [English]

  • mohammad mahdi kamali
Assistant Professor, Department of Islamic Philosophy and Mysticism, Islamic Research Foundation, Mashhad, Iran.
چکیده [English]

Khorasan, as one of Iran’s foremost centers of civilization and thought, has historically been home to two major philosophical schools: Mashhad and Sabzevar. Over the past two centuries, these schools have played a pivotal role in the transmission and development of Islamic philosophy (ḥikmah) and rational sciences. Notably, their profound influence on the Najaf Seminary—one of the most important Shi‘a scholarly centers—has been especially significant.
This study, employing a historical-geographical perspective and a descriptive-analytical methodology, systematically examines the extent and nature of this influence. The findings indicate that the impact of Khorasan’s philosophical schools on the Najaf Seminary can be discerned in several key areas:
• The integration of rational and traditional sciences;
• The strengthening of rational approaches within religious studies;
• The formation of the Shi‘a mystical-philosophical tradition in Najaf;
• The broadening of intellectual horizons;
• The training of a new generation of thinkers.
This dynamic intellectual interaction brought about a profound transformation in the Najaf Seminary’s intellectual environment and paved the way for the emergence of a new Shi‘a intellectual tradition. This tradition, characterized by a synthesis of philosophical rationality, mysticism, and jurisprudence, is today recognized as one of the most influential currents in the contemporary Islamic world.

کلیدواژه‌ها [English]

  • : Khorasan
  • Mashhad philosophical school
  • Sabzevar philosophical school
  • rational sciences
  • Najaf Seminary
آشتیانی، سید جلال الدین (1384). زندگی نامه خودنوشت. در مجموعه جلال حکمت و عرفان، یادنامه استاد علامه سید جلال الدین آشتیانی. به اهتمام محمد جواد صاحبی. قم: نشر احیاگردان.
ــــــــــ (1381). شرح بر زاد المسافر ملاصدرا. قم: بوستان کتاب.
ــــــــــ (1342). شرح مشاعر ملا محمد جعفر لنگرودی. مشهد: زوار.
ــــــــــ (1364). در مکتب استاد سید جلال‌الدین آشتیانی پیرامون تفکر عقلی و فلسفی در اسلام. مجله کیهان اندیشه، 1 (1)، 45-60.
ــــــــــ (1360). مقدمه بر الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه صدرالمتألهین شیرازی. چاپ دوم. مشهد: المرکز الجامعی للنشر.
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن (1404). طبقات أعلام الشیعة و هو نقباء البشر فی القرن الرابع عشر. مشهد مقدس:‌دار المرتضی للنشر.
اباذری عبدالرحیم (1396). نقش علمای بادکوبه در نجف. مجله فرهنگ زیارت. 8 (33)، زمستان، 95-108.
اداره کل فرهنگی تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی شعبه خراسان (1392). یادنگار فقیه ژرف‌اندیش حضرت آیت الله میرزا علی علمی اردبیلی (ره). مشهد: چشمه سخن.
اسدآبادی، جمال‌الدین (1379). مجموعه رسائل و مقالات. به کوشش سید هادی خسرو شاهی. تهران: کلبه شروق.
رضانژاد (نوشین)، غلامحسین (1371). حکیم سبزواری، زندگی-آثار-فلسفه. انتشارات سنائی.
رفاعی، عبدالجبار (1413). تطور الدرس الفلسفی فی النجف الاشرف. در مجموعه موسوعه النجف الاشرف. گردآورنده جعفر دجیلی. بیروت:‌دار الاضواء.
زنجانی موسوی، سید ابراهیم (بی‌تا). تاریخ زنجان علماء و دانشمندان. تهران: کتابفروشی مصطفوی بوذر جمهوری.
جعفری، محمد تقی (1363). معمای حیات قابل حل نیست مگر اینکه ابدیت در مقابل آن باشد. مجله کیهان فرهنگی، 1 (7)، مهرماه، 3-14.
جعفریان، رسول (1387). مقالات تاریخی. قم: دلیل ما.
جلالی، غلامرضا (1386). مشاهیر مدفون در حرم رضوی. چاپ دوم. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
جمشیدی، حسن (1384). چهره‌های درخشان از نگاه سید جلال‌الدین آشتیانی. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
ــــــــــ (1390). شخصیت فلسفی آخوند خراسانی و بازتاب فلسفه در کفایه الاصول. مجله حوزه، 28 (162)، دی ماه، 65-95.
جمعی از شاگردان (1395). مجموعه مصاحبهها درباره آیت الله العظمی میلانی. بی‌جا: بی‌نا.
جواهر کلام، عبد الحسین (1382). تربت پاکان قم، شرح حال مدفونین در سرزمین قم. قم: انصاریان.
حسینی طهرانی، سید محمدحسین (1435). سرّ الفتوح ناظر بر پرواز روح. مشهد: علامه طباطبایی.
سبزواری، هادی بن مهدی (1376). رسائل حکیم سبزوارى. تصحیح استاد آشتیانی. تهران: اسوه.
ــــــــــ (1369). شرح المنظومة. تصحیح و تعلیق آیت الله حسن زاده آملی. تهران، نشر ناب.
سعادت مصطفوی، سید حسن (1393). زندگی نامه خودنوشت. در مجموعه زندگی نامه و خدمات علمی فرهنگی حضرت آیت الله سید حسن سعادت مصطفوی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
سید کباری، علیرضا (1378). حوزه‌های علمیه شیعه در گستره جهان. تهران: امیر کبیر.
شریف رازی، محمد (1352-1370). گنجینه دانشمندان. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
صدوقی‌سها، منوچهر (1359). تاریخ حکماء و عرفاء متأخرین از صدرالمتألهین. تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.
ــــــــــ (1381). تحریر ثانی تاریخ حکماء و عرفای متأخر. تهران: انتشارات حکمت.
ــــــــــ (1396الف). تاریخ‌شناسی حوزه حکمی طهران و تأثیر آقا علی مـــدرس در انتـقــال علـــوم. در مجموعه پیش نشست‌های همایش ملی حکیم طهران. قم: انتشارات مجمع حکمت اسلامی.
ــــــــــ (1396ب). فلسفه در خراسان به روزگار تفکیک. در مجموعه شناخت نامه فقیه اهل بیت آیت الله میرزا مهدی اصفهانی. به کوشش علی اکبر کوثری. قم: نشر معارف اهل بیت علیهم السلام، موسسه معارف اهل بیت علیهم السلام.
غروی، محمد (1420). مع علماء النجف الاشرف. بیروت، دارالثقلین.
فغفوری، محمد (1382). گفتگو با آیت الله علی علمی اردبیلی. مجله فروغ اندیشه، 4و5، تابستان و پاییز، 22-37.
قاضی، سید محمدحسن (1399). آیت الحق. ترجمه سید محمد علی قاضی نیا. تهران: انتشارات حکمت.
کاشانی، میرتقی‌الدین محمد بن علی (1386). خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار (بخش اصفهان). تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
کاظمی افشار، هاجر و صحرایی، شهرام (1395). مدخل زنجانی عبدالکریم. در مجموعه دانشنامه جهان اسلام. بنیاد دایره المعارف اسلامی.
کربن، هانری (1373). تاریخ فلسفه اسلامی. ترجمه جواد طباطبایی. تهران: انتشارات کویر.
کعبی، عادل (1427). لسان الصدق (زندگی‌نامه آیه‌الله سید عبدالکریم کشمیری). بیروت:‌دار الاوسط.
کوثری، علی اکبر (1396). شناخت نامه فقیه اهل بیت آیت الله میرزا مهدی اصفهانی. قم: نشر معارف اهل بیت علیهم السلام، موسسه معارف اهل بیت علیهم السلام.
گلبن، عبدالرسول (1385-1388الف). حدیث سرو (نگاهی به زندگی و آثار آیت‌الله شیخ عباس قوچانی). مستند تلویزیونی. برنامه هشتم: وصی در طریقت. پخش شبکه یک سیما.
ــــــــــ (1385-1388ب). حدیث سرو (نگاهی به زندگی و آثار آیت‌الله شیخ عباس قوچانی). برنامه نهم: دست از طلب ندارم. پخش شبکه یک سیما.
محقق داماد، مصطفی (۱۴۰۱). نخبگان علم و عمل ایران. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
مرعشی نجفی، سید محمود (1416). المسلسلات فی الاجازات. قم: کتابخانه آیت الله مرعشی.
مدرّس گیلانی، مرتضی (1384). منتخب معجم الحکماء. انتخاب و تحشیه از منوچهر صدوقی‌سها. تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
مظفر، محمدرضا (1437). موسوعه العلامه الشیخ محمد رضا المظفر. کربلا: العتبه العباسیه المقدسه، مکتبه و‌دار مخطوطات.
مولایی، عادل (1392). گل‌های پریشان در باد. بی‌جا: ستاره سبز.
مهریزی، مهدی (بی‌تا). میراث حدیث شیعه. قم: مؤسسه علمی فرهنگی‌دار الحدیث.
نصری، عبدالله (1393). در جستجوی حکمت، سیری در زندگی، آثار و اندیشه‌های فلسفی مهدی حائری یزدی. تهران: انتشارات نیلوفر.
هاشمیان، هادی (1380). دریای عرفان، شرح حال آیت‌الله سید علی قاضی طباطبایی. کتاب طه.
یعقوبی طالقانی، اسماعیل (1375). آشنایی با مشاهیر طالقان. موسسه فرهنگی انتشاراتی محسنی.